Powiat Nowodworski

Treść Strony

Historia

        Powiat Nowodworski to kraina składająca się z Żuław Wiślanych i Mierzei Wiślanej, położona w północnej części Polski, w części wschodniej województwa pomorskiego. Okolony jest on akwenem wodnym Zalewu Wiślanego oraz Zatoki Gdańskiej. Jego cechą charakterystyczną jest istnienie charakterystycznych płatów wysoczyznowych, mierzonych do kilkudziesięciu metrów, natomiast Mierzeja Wiślana znajduje się w części wschodniej powiatu i obrazuje się piaszczystym nasypem z obwałowaniami o znacznej wysokości przekraczającej 0,03 km. Mierzeja ma szerokość od 1 do 2 km, w zachodniej części jest złączona z deltą Wisły. Natomiast Żuławy stanowią nisko położoną płaszczyznę delty Wisły. Cześć Żuław w obrębie powiatu nowodworskiego zalicza się do tzw. Żuław Wielkich mieszczących się między rzeką Wisła, a rzeką Nogat. Największym i najbardziej uprzemysłowionym miastem w powiecie nowodworskim jest Nowy Dwór Gdański, mieszczący się nad rzeką Tugą, przy drodze krajowej nr 7.
        Cały obszar  dzisiejszego Nowego Dworu Gdańskiego ponad osiem tysięcy lat wcześniej zalewały wody Zalewu Wiślanego. Z czasem, za pomocą piaszczystego wału Mierzei Wiślanej, który oddzielał deltę od Zatoki Gdańskiej, przekształcały się one w trwały, odkrywczy ląd. Najwcześniejsze ślady bytności człowieka na Żuławach (datowane na 2500 – 1700 lat p.n.e.) wiążą się zapewne, z osadnictwem o charakterze okresowym. Wiele lat minęło, zanim w naturalny proces powstawania stałego lądu wmieszał się człowiek tworząc wały jako główne i boczne ramiona ujściowe Wisły.
        W widoku Żuław i Mierzei Wiślanej najciekawsza jest wszędzie widoczna interwencja człowieka. Żaden inny obszar w Polsce nie został w tak znacznym stopniu przekształcony przez człowieka jak Żuławy. Innowacyjność regionu, to efekt długookresowego i nieustannego nawarstwiania się różnorodnych kultur, zabytków, a także znaczące było osadnictwo mennonickiej.
        Integralnym momentem w kronice powiatu było zespolenie całych Żuław w jednym ustroju politycznym jakim było Państwo Zakonu Krzyżackiego. W XIV wieku przypadł okres konsekwentnej akcji osiedleńczej, w trakcie której kolejni Wielcy Mistrzowie wydawali akty założycielskie wielu nowym, lub do tej pory zdewastowanym przez powodzie wsiom. W sposób cykliczny rozpoczęto prace melioracyjne. W 1407 roku wydano „Die gemeine Landtafel”, metrykę zrzeszającą mieszkańców Żuław w samorząd, którego zadaniem było dbanie o stan urządzeń wodnych i osuszanie nowych terenów. Sojusz ten przetrwał właściwie do czasów współczesnych.
        Zawarty 19 października 1466 roku Pokój Toruński po wyniszczającej wojnie trzynastoletniej wzniecił powrót Żuław Wiślanych pod panowanie polskie. Równocześnie część obszaru Żuław Wielkich stała się bezpośrednią własnością polskich królów. Zastana sytuacja po wojnie trzynastoletniej nie była prosta do szybkiego reaktywowania i odbudowy, w tej sytuacji żuławskie wsie stały się „osadami wymiennymi” za pożyczki udzielane polskim królom przez gdańskich mieszczan. Przykładem takiej transakcji może tu być to, że w 1457 roku za 7000 złotych dukatów król Kazimierz Jagiellończyk  zastawił cały okręg szkarpawski, a w 1472 roku w zastaw za liczne dostawy sukna dla polskich wojsk dał gdańskiemu rajcy Rudolfowi Feldstedt wieś Schönsee (Jeziernik).
        Na przełomie XVI i XVII wieku energicznie działająca rolna gospodarka Żuław zaspokajała potrzeby chłonnych rynków Elbląga i Gdańska, jednocześnie dużą część produkcji eksportowano do Europy Zachodniej. Żuławy były najbardziej zmechanizowanym regionem rolniczym Rzeczypospolite, Znacząco na stan uprawianej wówczas pszenicy polskiej i żuławskiej miały wpływ urodzajne gleby, technika upraw oraz perfekcyjna organizacja zbytu. Nowoczesne wiatraki wyposażone w koła czerpakowe, wspomagające osuszanie polderów, były przez długie lata nieodłącznym składnikiem krajobrazu żuławskiego i Mierzei Wiślanej.
        Inwazja szwedzka odbyta w roku 1662, która zaatakowała południowe wybrzeże Bałtyku przyniosła duże straty dla mieszkańców Delty Wisły. Ekonomia Tiegenhof, przełożona na współczesny język ekonomią nowodworska, została zawładnięta przez  szwedzkiego marszałka Dietricha von Falkenberg. Szwedzka gospodarka doprowadziła Żuławy na skraj katastrofy i bankructwa. 18 lutego 1630 roku w Tiegenhof została podpisana pomiędzy Szwecją i Gdańskiem konwencja, na mocy której handel morski Gdańska i Piławy został obciążony 5,5 % cłem, z czego 3,5 przypadało Szwecji, 1 % królowi polskiemu,1% miastom.
        Kolejnym wielkim kataklizmem dla Powiatu Nowodworskiego była jeszcze jedna wojna polsko – szwedzka (1655 – 1660), a także wielkie i liczne powodzie, które przeszły przez teren Żuław pod koniec wieku XVII. Po zakończeniu „szwedzkiego potopu”, mimo ogromnych zniszczeń, nastąpił zawrotny powrót do przedwojennej świetności. Przyzamkowa nowodworska osada od 1645 roku zyskała oficjalne prawo do prowadzenia działalności rzemieślniczej, ale już znacznie wcześniej istniały małe warsztaty, zakłady przetwórcze i kantory kupieckie działające na potrzeby lokalnej społeczności.
        Mieszkańcy Żuław po intensywnych wylewach Wisły (w pierwszym dwudziestoleciu XVII wieku było ich pięć, w tym najgroźniejsza dla Tiegenhof w 1716 roku) coraz lepiej radzili sobie z żywiołem jakim jest woda. Od początku XVII wieku wraz z nastaniem epoki saskiej Polska stała się „karczmą zajezdną” dla obcych wojsk.
        Dopiero od roku 1717 nastał w Prusach Królewskich stały spokój oraz czas na odbudowę gospodarczą i ekonomiczną. W latach 1756-1763 przez terytorium Żuław, będących częścią neutralnej Polski, odbywały się przemarsze armii rosyjskiej
i pruskich. W tym czasie Rzeczpospolita chyliła się ku upadkowi, natomiast zagrożenia z tym związane spotęgowane były niemocą i bezradnością wobec wydarzeń. 5 sierpnia 1772 roku został podpisany Traktat rozbiorowy, a 13 września wojska pruskie wkroczyły do Prus Królewskich, gdzie osada Tiegenhof  znalazła się pod panowaniem króla pruskiego Friedricha II (Fryderyka Wielkiego). Ponieważ Gdańsk i jego posiadłości pozostały polskimi enklawami (do 1793 roku), niedaleko wsi Żelichowo – Cyganek i Tujsk została ustanowiona dokładnie strzeżona granica celna. Zostały skonfiskowane, upaństwowione i zamienione w tak zwaną domenę dobra nowodworskie, na czym społeczność znacznie ucierpiała. W skład domeny nowodworskiej weszły 24 wsie z 7311 mieszkańcami. Wynegocjowana w ciągu dwóch lat przez konwent Zakonu Kanoniczek rekompensata za utracone mienie wynosiła 47345 talarów  i 16 groszy. Obowiązkiem pruskiej administracji było w szczególności dostarczenie skarbowi środków pieniężnych w wymiarze niezbędnym do realizacji wybranych celów polityczno – militarnych. Specjalna komisja królewska pomiędzy listopadem 1772 roku a kwietniem 1773 sporządziła tak zwany kataster kontrybucyjny dokładnie mierząc grunty, klasyfikując je, spisując dokładne dane o każdej rodzinie. Stąd wiadomo, iż w 1772 roku miejscowość Tiegenhof liczyła 1096 mieszkańców stałych oraz 80 osób służby (parobków i pomocy domowych).
        W roku 1846 Nowy Dwór liczył 2072 mieszkańców. Natomiast druga połowa XIX wieku to okres dynamicznego rozwoju miasta. Duży wpływ na taki stan rzeczy miał niewątpliwe rozwój nowych technologii w rolnictwie, zwłaszcza uprawy buraka cukrowego i rzepaku. W 1872 roku została oddana do użytku nowowybudowana droga Dirschau – Neuteich (Tczew – Nowy Staw), gdzie została przedłużona do Tiegenhof.
W 1886 roku uruchomiono linię kolejową Szymankowo – Nowy Dwór, która połączyła miasto z dalekobieżną linią Berlin – Königsberg (obecnie Kaliningrad). Doniosłe znaczenie dla rozwoju miasta miało wybudowanie na Żuławach sieci kolei wąskotorowej (rozstaw 750 mm). Odtąd stacja w stolicy Żuław stała się jednym z ważniejszych węzłów towarowo – osobowych w rozbudowanej, aż do roku 1920 sieci żuławskiej kolei wąskotorowej.
        Przełom wieku XIX i XX przyniósł miastu rozwój infrastruktury komunalnej.
W 1889 roku mieszczaństwo nowodworskie wzbogacone zostało o szpital, w 1090 roku oddano do użytku wodociąg miejski wraz z górującą do dziś wieżą ciśnień. Tuż obok dworców kolejowych powstała w 1908 roku elektrownia. W roku 1910 miasteczko liczyło 2901 mieszkańców. U progu I wojny światowej Tiegenhof był niewielkim,
ale harmonijnie rozwijającym się miasteczkiem rolniczo – przemysłowym  położonym na krańcu II Rzeszy w samym centrum prowincji Prusy Zachodnie w powiecie malborskim.
        24 stycznia 1859 roku obecne miasto Nowy Dwór Gdański uzyskało status osady targowej. W owych latach miasto odznaczało się dużym rozwojem.  Wielkim dniem w historii miejscowości był 6 września 1880 rok, gdzie w tym dniu cesarz niemiecki Wilhelm I nadał miastu prawa miejskie, które weszły w życie 1 kwietnia następnego roku. Herb oraz flagę miasto otrzymało 11 czerwca 1896 roku. Godło nawiązywało do wzorów używanych wcześniej przez nowodworskie bractwo strzeleckie.  
        10 stycznia 1920 roku, na mocy Traktatu wersalskiego Nowy Dwór Gdański został włączony do Wolnego Miasta Gdańska. Miasto stało się główną siedzibą administracji Kreis Großes Werder (Powiat Żuławy Wielkie). Powiat Żuławy Wielkie liczył w 1924 roku 54078 mieszkańców i zajmował powierzchnię 742,9km2. Natomiast w tym czasie liczba mieszkańców miasteczka wynosiła 3087 osób.
Żuławy Wiślane przenigdy nie posiadały jednolitego organu administracyjnego,
co wiąże się także z tym, że długo nie otrzymywały formalnego herbu. Zwyczajowo jednak ze znakiem Żuław utożsamia się herb powiatu Żuławy Wielkie władnego po zapoczątkowaniu Wolnego Miasta Gdańska w 1920 roku.
        W okresie międzywojennym miasteczko rozwijało się dzięki centralnemu położeniu i znajdującym się tu licznym urzędom i instytucjom. W 1925 roku założono szkołę gimnazjalną. Po przejściu wielkiego kryzysu lat dwudziestych wzrastała wielkość handlu zbożem, o czym świadczy ilość wypływających po 1928 roku
z Nowego Dworu barek po rzece Tudze. Niezły interes stanowiło prowadzenie hoteli
i zajazdów, oraz wszelkiej gastronomii. W 1935 roku rozpoczęto budowę w mieście kompleksu gmachów, dużych budynków przeznaczonych na cele kulturalne i partyjne.  Mimo pewnych osiągnięć i realnego wzrostu gospodarki lata międzywojenne nie były łatwym okresem dla miasteczka, a to ze względu na granicę, która oddzielała Nowy Dwór od Niemiec. Wolne Miasto włączone było zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego w granice celne Rzeczypospolitej. W mieście istniała polska placówka celna, która kontrolowała wyznaczony odcinek granicy z Prusami Wschodnimi. Pod zarządem polskim znajdowała się również kolej.
        W dniu wybuchu II wojny światowej Nowy Dwór liczący już 3900 mieszkańców zostaje włączony w granice III Rzeszy. Wojna przyniosła stosunkowo niewielkie zmiany w życiu Żuław  i Mierzei Wiślanej. Z powodu braku siły roboczej do wielu prac w okolicznych gospodarstwach zatrudniono jeńców wojennych, przykładem może tu być to, że na kolei pracowała grupa więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof.
        Ostatni rok II wojny światowej to okres największej w historii regionu katastrofy. Wycofujące się wojska niemieckie chcąc opóźnić zwycięski marsz oddziałów sowieckich wysadziły w powietrze w 16 miejscach wały ochronne, odgradzające rzekę Wisłę, zatapiając wielki obszar Żuław, w tym także sporą cześć miasteczka Nowy Dwór. Społeczeństwo bardzo ucierpiało także podczas ucieczki przez napierającym frontem. Wielu mieszkańców zatonęło na storpedowanym 30 stycznia 1945 roku przez Rosjan statku Wilhelm Gustloff wiozącym uciekinierów z terenów Prus i Gdańska. 11 marca do Nowego Dworu nastąpiło wkroczenie wojsk II Frontu Białoruskiego. W tym samym miesiącu, 30 marca 1945 roku, rząd polski wydał dekret o utworzeniu województwa gdańskiego, na którego obszarze znalazł się Nowy Dwór Gdański. Pozostałych jeszcze na terenie miasta obywateli narodowości niemieckiej wysiedlono w następnych latach. W ich miejsce zaczęli polscy osadnicy z głębi kraju, a także z terenów kresów wschodnich przyłączonych do Związku Radzieckiego.
        Miasto Nowy Dwór w okresie II wojny światowej został znacznie zniszczony. W gruzach legło wiele budynków mieszkalnych i większość zabudowań gospodarczych fabryki Stobbe. Część wyposażenia zakładów przemysłowych została zniszczona, wywieziona jako łup wojenny lub po prostu rozszabrowana przez lokalnych przestępców. Dopiero od 1953 roku wegetujące początkowo miasteczko zaczęło odżywać i naprawiać zaistniałe szkody. W 1954 roku został utworzony Powiat Nowodworski. Miasto na powrót stało się siedzibą powiatu i otrzymało nazwę   Nowy Dwór Gdański. W 1961 roku liczba mieszkańców wynosiła 5280 osób. W połowie lat sześćdziesiątych XX wieku definitywnie rozwiązano problem zaopatrzenia mieszkańców Żuław i Nowego Dworu w wodę pitną budując Centralny Wodociąg Żuławski. Zmienił się wygląd okolicy, przebudowano układ drogowy oraz całą infrastrukturę. Powstały nowe osiedla mieszkaniowe składające się  wielorodzinnych bloków i zabudowań. Zniknęła cześć starej, tradycyjnej zabudowy. Liczba mieszkańców miasta na początku lat siedemdziesiątych wynosiła 7,2 tysiąca (1972 rok). W związku  z reformami administracyjnymi państwa w 1975 roku zlikwidowano na dwadzieścia trzy lata Powiat Nowodworski, co wpłynęło niekorzystnie na tempo rozwoju miasta.  Wielki wzrost aktywności obywatelskiej należy odnotować po roku 1989 i pierwszych wolnych wyborach samorządowych, które odbyły się w dniu 27 maja 1990 roku.
        Pokolenie urodzone na Żuławach znacznie częściej utożsamia się, z tym regionem niż rodzinnymi stronami ojców i dziadków. Powstają stowarzyszenia, fundacje, organizacje, rodzą się nowe inicjatywy kulturalne i oświatowe. Ożywia się prywatna działalność gospodarcza i społeczna, a nowe budownictwo coraz częściej odwołuje się do tradycyjnej architektury regionu. Bez wątpienia uwolnienie mechanizmów rynkowych w gospodarce, stworzenie lokalnych samorządów i ogromne poszerzenie zakresu wolności osobistej i społecznej stanowią wielką szansę dla regionu, w którym tak dużo zależy od twórczej inicjatywy człowieka.

        W 1999 roku zostaje ponownie reaktywowany Powiat Nowodworski, który zostaje włączony do województwa pomorskiego.
 

[obiekt mapy] Mapa dojazdowa

Stopka Kontakt

Starostwo Powiatowe
w Nowym Dworze Gdańskim

QJX2DEmFsU9npbv+9vWPaZ5xuWizOHTxXeVs1RVlg0Io5rDAXM+dUUej1hXXVYMmCO9SPAABwcQ53vBZAzAAAAAElFTkSuQmCC  ul. gen. Władysława Sikorskiego 23,
 82-100 Nowy Dwór Gdański
VrfL9OzNMzxVzNaR+VzFg0+yz6ZPmAsrXUTuju9RbcAMdnGD57xAGdUWur9Pk2fJBdWGOHrQilo8YRNL2P8SYAAQt0rkmxW7ngAAAABJRU5ErkJggg==  tel. 48 55 247 36 71,
 fax 48 55 247 36 70